Przytul mnie
Wykorzystanie Rodziny Misiów w pracy terapeutycznej z dziećmi i młodzieżą z rodzin dysfunkcyjnych
Beata Morawska-Jóźwiak
Naszym największym, najwspanialszym osiągnięciem i jedyną rzeczą, o jakiej, mam nadzieję, nigdy nie zapomnimy, jest to, że napchaliśmy poliestrem anatomicznie niepoprawną, kreskówkową wersję najniebezpieczniejszego drapieżnika, jakiego można spotkać w naturze, tylko po to, by pocieszyć dziecko.
Rick Yancey
Mój pierwszy kontakt z Rodziną Misiów Parpusiaków, jak mówiono o nich w ośrodku1, w którym pracowałam, miałam w 1999 roku. Staż zawodowy, który realizowałam na finiszu studiów, obfitował w wiele doświadczeń stanowiących zderzenie wiedzy akademickiej z psychologią stosowaną w pracy korekcyjnej z dziećmi z rodzin z problemem alkoholowym. Nie spodziewałam się, że wykorzystanie maskotek, różniących się od powszechnie obecnych w większości domów rozmiarem, pasujących do siebie elementów (rodzina), będzie tak korzystnie uzupełniało wysiłki terapeutyczne podczas indywidualnych i grupowych spotkań z dziećmi. Teraz, gdy stosuję w pracy korekcyjnej nowe pokolenie Miśków, znów obserwuję, jak dorośli, młodzież i dzieci nie przechodzą obok nich obojętnie. Już sam komentarz na ich temat jest projekcyjnym materiałem diagnostycznym. Niezależnie od tego – intencjonalnie wykorzystuję obecność maskotek dla celów diagnostycznych, korekcyjnych i terapeutycznych.
Diagnoza
Pierwsza wizyta w ośrodku to moment, który zazwyczaj wiąże się z przeżywanym – przez dzieci, młodzież i osoby dorosłe – napięciem, a także nadzieją i oczekiwaniami. Jeśli motywacja do zgłoszenia ma charakter zewnętrzny, spotkaniu z konsultantem towarzyszy bierny opór i negatywizm, manifestowany werbalnie i niewerbalnie.
Gabinet, w którym kilka miejsc zajmują Miśki, budzi emocje stanowiące balans dla lęku i złości. Przyjemne zaskoczenie u dorosłych, rozbawienie u nastolatków, radość u dzieci – ułatwiają nawiązanie kontaktu z nieznaną osobą, adaptację w nowym miejscu, rozmowę o trudnych doświadczeniach. Podczas wywiadu z rodzicem w obecności dziecka obserwujemy jego zaangażowane słuchanie, maskowane kontaktem z Miśkami. Przyglądanie się zachowaniu dziecka i dopytywanie o jego kontakty z poszczególnymi członkami rodziny Misiów dostarcza wiedzy o rolach i relacjach panujących w rodzinie dziecka. Diagnozę sytuacji rodzinnej przeprowadzamy na potrzeby pracy korekcyjnej realizowanej następnie w ośrodku. Nie obawiamy się formułowania hipotez opartych na obserwacji zachowań przejawianych w stosunku do maskotek, wnioski weryfikujemy podczas spotkań zespołu placówki, co stanowi dla wszystkich cenne doświadczenie, wskazówkę, jak rozwijać uważność w pracy z rodzinami. Miejsce, jakie dziecko wybiera w stosunku do rodzica i maskotek podczas pierwszego spotkania z konsultantem, bywa zaskakujące lub czasem pozostaje w sprzeczności z opowieściami rodzica o relacjach rodzinnych. Podczas rozmowy o powodach zgłoszenia do placówki u dzieci pojawiają się trudne emocje, których przeżywanie odbywa się w bliskim kontakcie z wybranym Misiem. Jest to rozwiązanie, z którego dziecko może korzystać w przyszłości, podczas dalszej pracy korekcyjnej. Również nastolatki manifestują swoją postawę – wobec konsultanta, rodzica czy sytuacji spotkania – poprzez fizyczne odseparowanie się, schowanie za Miśkiem podczas rozmowy. Konsultant prowadzący spotkanie może decydować, w jakim momencie zacząć wprost formułować interwencje w odwołaniu do Miśków (przedstawia je dziecku, zachęca do aktywności lub dopytuje o powody wyborów i zachowań). Niezależnie od preferowanego przez konsultanta sposobu włączania maskotek do udziału w spotkaniu, informacje uzyskane dzięki ich obecności są bogatym materiałem do dalszej pracy diagnostycznej i korekcyjnej.
Spotkania rodzinne
Praca konsultanta z rodziną koncentruje się głównie na rozwiązywaniu zgłaszanych konfliktów, usprawnianiu komunikacji rodzinnej, wspólnej weryfikacji norm oraz przywracania punktów oparcia w rodzinie. Cele pracy korekcyjnej osiągane są w perspektywie czasu; etapowo, z dynamiką uwarunkowaną gotowością poszczególnych członków rodziny. Stosowanie maskotek jest ściśle powiązane z motywacją i możliwościami osób w rodzinie do wprowadzania zmian. Miś reprezentujący osobę nieobecną na spotkaniu pozwala na symboliczne uznanie jej udziału. W ten sam sposób dzieci mogą zaprosić także pozostałych członków rodziny, ważnych z ich perspektywy dla przebiegu sesji rodzinnej. Sposób rozmieszczenia reprezentantów wzmacnia efekt pracy korekcyjnej, odtwarzając rzeczywistą strukturę rodziny. Inspiracją do tego rodzaju pracy stały się ustawienia rodzinne Berta Hellingera, zmierzające do przywracania znaczenia wszystkim osobom w rodzinie oraz potwierdzenia dużej roli przeszłości w zarządzaniu teraźniejszością. W praktyce na spotkaniu rodzinnym rodzice/opiekunowie prawni i dzieci mogą – z udziałem obecnych członków rodziny oraz symbolicznych reprezentantów (maskotki) – odtwarzać strukturę rodziny (dostrzegane koalicje, izolacje, dystans między członkami rodziny) ze swojej perspektywy (jak było dotychczas, jak jest obecnie, jak chcesz, żeby było). Rozmowa na ten temat obrazuje podobieństwa i różnice w postrzeganiu relacji rodzinnych oraz prowadzi do ujawniania oczekiwań w tym zakresie. Weryfikując normy obowiązujące w rodzinie, zarówno rodzic, jak i dziecko zajmują miejsca przy Miśkach symbolizujących poszczególne osoby w rodzinie.
Co jest ważne dla każdej z tych perspektyw? Czy można je pogodzić?
Fizyczne zajmowanie przez dzieci miejsc innych osób ułatwia dostrzeżenie wielowymiarowego znaczenia wprowadzanych ustaleń. Przydatnym zabiegiem jest uzupełnienie pracy „postulatami” zapisanymi na kartkach trzymanych przez maskotki reprezentujące poszczególnych członków rodziny. Miśki pomagają dzieciom werbalizować zarówno wnoszone uczucia, przekonania i oczekiwania, jak i pojawiające się emocje podczas spotkań rodzinnych. Traktujemy to jako etap przejściowy w otwartym komunikowaniu siebie u dzieci, które z przyczyn emocjonalnych nie ujawniają potrzeb, nie informują o towarzyszących im emocjach i myślach. Wraz ze wzrostem poczucia bezpieczeństwa u dziecka, rola Miśka „mówiącego” w jego imieniu słabnie.
Podczas rozwiązywania konfliktów młodsze dzieci, wykorzystując „dialog” między Miśkami (aranżują warunki rozmowy i wypowiadają się na przemian zza Misia symbolizującego rodzica oraz zza Misia symbolizującego dziecko), prezentują rodzicowi swój pomysł na rozwiązanie sytuacji spornych, następnie rodzic proponuje w tej samej formie własne rozwiązanie, a po uzyskaniu wzajemnych informacji zwrotnych konsultant może zaprezentować wersję wynegocjowaną przez dziecko i rodzica. W miarę postępów w pracy korekcyjnej wycofujemy komunikację zastępczą na rzecz komunikacji wprost.
Grupy korekcyjne
Dzieci i młodzież z zaburzeniami w sferze emocjonalnej to przede wszystkim osoby zdysocjowane wobec przeżywanych stanów emocjonalnych, skoncentrowane na zadaniach (nacechowanych skutecznością), izolujące się, uciekające w wyobrażenia, także te, które dotyczą oczekiwań ze strony innych ludzi, mające dolegliwości somatyczne. Trudność stanowi dla nich rozpoznawanie emocji, różnicowanie ich oraz odnajdowanie związków między sytuacjami realnymi lub fantazjami a doświadczeniami emocjonalnymi. Część naszych pacjentów znajduje sposób na swoje trudności… Wszelkie zachowania kompulsywne stanowią wentyl redukujący napięcia. Tym zachowaniom musimy poświęcić czas, aby dotrzeć do źródła problemu.
Część młodzieży potrafi – dzięki systematycznym kontaktom w trybie ambulatoryjnym, uwadze ze strony konsultanta oraz zaangażowaniu rodziców – uwolnić się od maski objawowej: zażywania środków psychoaktywnych, nadużywania komputera, telefonu, uprawiania hazardu, realizowania wirtualnych kontaktów towarzyskich. W trakcie pracy nad redukcją niekonstruktywnych zachowań, i po osiągnięciu większej kontroli w tym zakresie, istotne jest skupienie się na zaniedbanym odczuwaniu siebie.
Grupa całoroczna
Jedną z naszych grup, stworzonych z myślą o dzieciach i młodzieży, jest grupa ciągła, całoroczna. Ta forma grupowej pracy korekcyjnej, która dzięki otwartej i relatywnie długofalowej formule umożliwia wprowadzanie stałych elementów porządkujących rzeczywistość (rytuały grupowe), nadawanie znaczenia powtarzalności, przewidywalności oraz włączanie procedur socjoterapeutycznych.
Stały schemat realizacji zajęć grupowych sprzyja wytworzeniu u dzieci poczucia bezpieczeństwa oraz ułatwia stabilizowanie nastrojów. Młodzi uczestnicy spotkań grupowych doświadczają w swoim naturalnym środowisku zmienności: norm, ról, relacji (zmienne koalicje), emocji; z tego powodu w początkowym okresie pracy stałość budzi niechęć lub nudę.
Obecność Miśków, podobnie jak wykorzystanie do realizacji zajęć stałych elementów towarzyszących, wzmacnia efekt przewidywalności. Dzieci i młodzież stopniowo uzyskują tożsamość grupową poprzez wspólne wykonanie plakatu grupowego, pudełka na markery i kredki, ozdób na Mikołajki, Walentynki, Dzień Dziecka, imieniny lub urodziny członków grupy. Wspólnie też spisują normy grupowe, noszą jednakowe koszulki.
Zajęcia rozpoczyna i kończy rundka w okręgu, która pozwala na podzielenie się stanami emocjonalnymi (w sposób pośredni – „czuję się jak jesienny liść leżący na trawniku” lub wprost – „czuję smutek i zmęczenie”) i odczuciami związanymi z przebiegiem zajęć. Uwaga skupia się po kolei na każdym uczestniku, nawet jeśli ktoś chce się wstrzymać od głosu. Bardzo często dzieci chcą, wykorzystując Miśki, zaznaczyć nieobecnych uczestników grupy, szczególnie wówczas, gdy proces grupowy jest na etapie akceptacji norm i spójności grupy.
Również prace w podgrupach (burza mózgów, rozwijanie twórczości własnej), koncentrują się wokół poszczególnych maskotek, którym przypisywane są cechy (na podstawie roli, wyglądu). Dzieci kolejno przysiadają się do poszczególnych zespołów (podgrupa taty, mamy, brata i siostry), uzasadniając swoje wybory (np. aktualnym samopoczuciem lub cechami). W podgrupach skupionych wokół maskotek, które „patronują” zespołom, dzieci zbierają pomysły i wykonują zadania realizowane podczas trwania zajęć.
Ruch i elementy dramy
Kolejnym elementem zajęć grupowych, w którym wykorzystywana jest obecność maskotek, są gry ruchowe, których przebieg ma charakter spontaniczny. Czarna poduszka i Miśki są przeszkodami do pokonania, barykadami, ścianami twierdz i domków. Po tego typu energetycznych zabawach na zakończenie zajęć wprowadzamy relaks z wykorzystaniem Misiów, które przeistaczają się w wygodne leżaki (w mniejszych grupach) lub podgłówki (dla liczniejszych grup). Podczas relaksu wygodnym pozycjom towarzyszy muzyka, łagodne kołysanie, przytulanie do maskotek, odczytywanie baśni i metafor czy wykorzystywane są elementy wizualizacji prowadzonej przez opiekuna grupy.
Szczególnie ważne, z perspektywy terapeutycznej, jest zastosowanie poduszki oraz Miśków w dramie. Inscenizacje, odgrywanie ról społecznych w improwizowanych sytuacjach, nawiązujących do wydarzeń, które budzą silne emocje, prowokują ponowne ich przeżywanie w bezpiecznej sytuacji. Forma ta przynosi emocjonalne oczyszczenie, pozwala poznać reakcje oraz punkt widzenia innych osób. Młodzi wykonawcy w ramach zdefiniowanego na zajęciach problemu (motywu przewodniego zajęć) odgrywają rolę samych siebie i zmieniają perspektywę, wchodząc w inną rolę lub odgrywają rolę sumienia, konstruktywnego i niekonstruktywnego doradcy. Obserwujemy również znaczące korzyści, jakie niesie dla dzieci doświadczających przemocy praca z reprezentowanym przez maskotkę sprawcą – odczarowanie omnipotencji sprawcy, odzyskanie kontroli oraz doświadczanie i ujawnianie różnorodnych uczuć wobec sprawcy.
Pierwszą fazą dramy jest rozgrzewka – pantomima. Uczestnicy powtarzają ruchy prezentowane przez osobę prowadzącą zajęcia. Następnie każde dziecko może zaproponować elementy składowe rozgrzewki (do modelowania pantomimy w parach wykorzystywane są Miśki). Rozgrzewka prowadzona jest w okręgu i ma za zadanie przygotować (zredukować napięcie) emocjonalnie i fizycznie uczestników do pracy na forum. Szczególnie ważne jest aktywne włączanie się uczestników; proponowanie własnych ćwiczeń i zabaw jest znakiem gotowości do spontanicznej pracy z ciałem.
W drugiej fazie przedstawiany jest temat przewodni spotkania grupowego. Do czasu ukonstytuowania się grupy i integracji uczestników proponujemy zagadnienia z obszaru kompetencji miękkich, mające charakter uniwersalny. Zazwyczaj zajmujemy się komunikacją niewerbalną: fizycznym dystansem („postaw Miśka w takiej odległości, jaka zazwyczaj dzieli cię od ekspedientki w sklepie, nauczyciela podczas rozmowy, sąsiada…”), pozostawaniem w kontakcie („zaprezentuj na maskotce, w jaki sposób siedzisz, gdy kogoś słuchasz”, „co się zmienia, gdy zaczynasz się nudzić?”) oraz wysyłaniem różnorodnych sygnałów poprzez postawę ciała (układanie maskotek w różnych pozycjach, co one mogą oznaczać, jakie budzą skojarzenia).
Poruszamy się również w obszarze nazywania uczuć, sposobów manifestowania tego, co czujemy („pokaż na Miśku, jak okazujesz radość”, „zaprezentuj, co robisz, gdy chcesz kogoś pocieszyć”). Uczestnicy zajęć na różne sposoby ujawniają swoją gotowość do pracy z wykorzystaniem własnych doświadczeń; mówią o ważnych dla siebie sytuacjach podczas rundki rozpoczynającej spotkanie, wprowadzają bardziej złożone elementy do rozgrzewki, wykonują więcej niż wynika to z instrukcji lub mówią wprost o swoim zapotrzebowaniu. Jest to czas, aby zaproponować temat psychodramy oraz dopytać o oczekiwania dzieci. Zazwyczaj pracujemy w konwencji psychodramy, tj. na indywidualnych zgłoszeniach uczestników grupy, które wielokrotnie są wspólnym doświadczeniem dzieci z grupy (identyfikacja z bohaterem), czasami poświęcamy czas na pokonanie trudności relacyjnych, dotyczących uczestników (socjodrama).
Przykładem tematu zgłaszanego przez młodzież jest dawanie niewerbalnych sygnałów trudnych w realizacji, ale zgodnych z własnymi oczekiwaniami oraz przyjmowanie dwuznacznych komunikatów niewerbalnych od grupy rówieśniczej. Odgrywanie psychodramy, osadzonej w realiach proponowanych przez osobę zgłaszającą problem, może wyglądać następująco: „wyobraź sobie, że idziesz korytarzem, w którym po obu stronach siedzą twoi rówieśnicy… przyglądają się tobie… coś komentują… Spróbuj przejść środkiem korytarza pewnym krokiem (kilka odsłon), dodaj do tego uśmiech (kolejne odsłony), spójrz w oczy mijanym osobom (kilka prób)…”.
Uzyskanie zadowalającego efektu sygnalizuje osoba zgłaszająca się do pracy, ale korzysta z uzyskanych od grupy informacji zwrotnych.
Oprócz uczestników grupy w psychodramie biorą udział maskotki, powiększają grupę, „ocieplają” atmosferę, co jest szczególnie istotne podczas pierwszych prób podejmowanych przez bohatera.
W sytuacjach reakcji niezgodnych z własnymi planami i oczekiwaniami, rozmów na trudne tematy czy rozwiązywania konfliktów − młodzi uczestnicy mają okazję przećwiczyć to, co chcieliby powiedzieć, zrobić w bezpiecznych warunkach: najpierw w kontakcie z wybraną maskotką, później z postaciami odtwarzanymi przez innych uczestników grupy. Do redukcji napięć wywołanych udziałem w odtwarzanych sytuacjach wykorzystywane są Miśki i poduszka. Dzieci płaczą, przytulając się do maskotek, krzyczą, uderzając w poduszkę.
W fazie kończącej psychodramę omawiamy przedstawioną sytuację oraz uczucia z perspektywy aktorów i uczestników, dyskutujemy na temat innych możliwości pracy nad problemem, projektujemy przyszłe zajęcia oparte na zapotrzebowaniu uczestników. Nawet wycofani uczestnicy w perspektywie systematycznych spotkań nabierają gotowości do zaprezentowania swojej pracy na forum. W tych przypadkach terapeutyczna jest nie tyle treść psychodramy, ile sam fakt udziału w takiej formie pracy.
Podsumowanie Obserwując reakcje osób dorosłych, korzystających z poradnictwa w naszej placówce, niejednokrotnie odnoszę wrażenie, że zastosowanie zewnętrznych obiektów dla ujawniania ważnych treści – przeniesień, projekcji – ma uniwersalny wymiar i z równym powodzeniem może służyć psychoterapii osób dorosłych, tak samo, jak sprawdza się w pracy z dziećmi i młodzieżą.
W 2017 roku w ramach projektu „Opracowanie nowych narzędzi i procedur do pracy terapeutycznej z dziećmi z rodzin z problemem alkoholowym” 500 placówek wsparcia dziennego i innych miejsc udzielających pomocy dzieciom z tej populacji otrzymało komplet misiów: mama, tata, córka i syn do pracy terapeutycznej. Projekt był realizowany w ramach Narodowego Programu Zdrowia na lata 2016−2020 przez Fundację ETOH na zlecenie PARPA.
(1) Chodzi o Profilaktyczno-Rozwojowy Ośrodek Młodzieży i Dzieci PROM w Łodzi.
Bibliografia
Hellinger B., Nowa świadomość, Czarna Owca, Warszawa 2014.
Konopczyński M., Metody twórczej resocjalizacji, PWN, Warszawa 2006.
RØine E., Psychodrama. O tym, jak grać główną rolę w swoim życiu, Wydawnictwo Medycyna i Edukacja, Zabrze 2005.
Sawicka K. (red.), Socjoterapia, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej MEN, Warszawa 1999.